ابتلای به بیماری اعتیاد از مواردی است که می‌تواند ریشه در ژنتیک افراد داشته باشد. براساس پژوهش‌های انجام شده بر روی دوقلوهای همسان، دوقلوهای ناهمسان، فرزند خوانده‌ها و خواهرها و برادرها علت ابتلای افراد به اعتیاد به نیکوتین، الکل و یا مواد مخدر دیگر به آرایش ژنتیکی این افراد بستگی دارد.

ژنتیک و اعتیاد چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟

ژنتیک و اعتیاد ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند؛ پژوهش‌ها نشان می‌دهد حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد از احتمال ابتلای افراد به اعتیاد تحت تأثیر عوامل ژنتیکی است. ژن‌ها می‌توانند بر عملکرد سیستم پاداش مغز، به‌ویژه تنظیم دوپامین، اثر بگذارند و میزان لذت یا وابستگی فرد به مصرف مواد را تغییر دهند. به همین دلیل برخی افراد نسبت به اثرات مواد مخدر یا الکل حساس‌تر بوده و سریع‌تر وابسته می‌شوند. البته ژنتیک به تنهایی تعیین‌کننده نیست؛ محیط، سبک زندگی و شرایط روانی نقش مهمی در فعال یا خاموش شدن این استعداد ژنتیکی دارند. در نتیجه، اعتیاد نتیجه‌ی ترکیب پیچیده‌ای از ژن‌ها و عوامل محیطی است. براساس تحقیقات انجام شده مشخص شده است که به طور متوسط 99.9 درصد از توالی‌های DNA دو نفر مشابه یکدیگر است و فقط 0.1 درصد از توالی DNA آنها متفاوت است و همین 0.1 درصد تفاوت اثری چشمگیر و وجود داشتن بیشتر از 3 میلیون تفاوت را در میان 3 میلیارد جفت باز توالی DNA تعریف می‌کند.

آیا ژن هایی برای ابتلا به بیماری اعتیاد وجود دارد؟

تحقیقات نشان داده‌اند که برخی ژن‌ها می‌توانند استعداد ابتلا به اعتیاد را افزایش دهند. برای مثال ژن‌های مرتبط با گیرنده‌های دوپامین مانند DRD2 یا ژن‌های مربوط به گیرنده‌های اپیوئیدی مانند OPRM1 می‌توانند بر شدت تجربه لذت و پاداش ناشی از مصرف مواد اثر بگذارند. این ژن‌ها تعیین می‌کنند که مغز فرد چه واکنشی به مواد مخدر یا الکل نشان دهد و تا چه اندازه در معرض وابستگی قرار بگیرد. البته وجود این ژن‌ها به معنای قطعی بودن اعتیاد نیست، بلکه تنها ریسک ابتلا را بیشتر می‌کند و همچنان عوامل محیطی و روانی نقش تعیین‌کننده دارند.

نقش ژنتیک در ابتلا به اعتیاد چقدر است؟

ژن‌ها سرنوشت شما را رقم نمی‌زنند؛ ۵۰ درصد اعتیادها پیامد ضعف در مهارت‌های مقابله‌ای است و با تقویت این مهارت‌ها می‌توانید از ابتلا به اعتیاد جلوگیری کنید.  افراد بسیاری در خانواده‌های آلوده به اعتیاد پرورش یافته‌اند، اما موفق شده‌اند بر سابقه خانوادگی خود غلبه کنند و با خوشبختی در کمال سلامتی زندگی کنند.

استرس چگونه بر تغییرات ژنتیکی اثر می گذارد؟

استرس می‌تواند فراتر از یک تجربه روانی ساده عمل کند و اثرات واقعی بر ژن‌ها و عملکرد آنها بگذارد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که استرس شدید یا طولانی‌مدت باعث تغییرات اپی‌ژنتیکی می‌شود؛ یعنی بدون تغییر در ساختار اصلی DNA، خاموش یا فعال شدن برخی ژن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای مثال، استرس می‌تواند ژن‌های مرتبط با سیستم ایمنی یا هورمون‌های استرس مانند کورتیزول را فعال‌تر کند و همین موضوع فرد را در برابر بیماری‌های روانی یا اعتیاد آسیب‌پذیرتر سازد. به بیان ساده، تجربه‌های پرتنش می‌توانند «کلید روشن یا خاموش شدن» برخی ژن‌ها باشند و به این ترتیب بر سلامت جسم و روان در بلندمدت اثر بگذارند. قرار گرفتن در موقعیت‌های ناراحت کننده و پرتنش مانند مرگ یکی از عزیزان و یا بیکاری موجب ترشح هورمون‌های استروئیدی می‌شود. هورمون‌های استرس تولید شده در بدن می‌توانند محرک ایجاد شدن تغییرات در بسیاری از سیستم‌های بدن شود و تغییرات ژنتیکی را القا کند و ژن‌های موجود در مغز را تنظیم کند. مدار پاداش مغز یکی از سیستم‌هایی است که تحت تأثیر هورمون‌های استرس قرار می‌گیرد. تعامل بین هورمون‌های استرس و سیستم پاداش مغز می‌تواند محرک ابتلا به اعتیاد و عود اعتیاد ناشی از استرس باشد.

کاهش استرس، احتمال ابتلا به اعتیاد را کم می‌کند و از برگشت به اعتیاد پیشگیری می‌کند

خوشبختانه عوارض منفی استرس را می‌توان با عامل‌های دیگری مانند ورزش یا حمایت اجتماعی کاهش داد. انجام اینگونه رفتارهای مثبت، جهت تغییرات ژنتیکی که مانع ابتلا به اعتیاد می‌شود، در کنار مداخله‌های دیگر مانند رفتاردرمانی شناختی (CBT) و گاهی اوقات درمان دارویی به ترک اعتیاد کمک می‌کند. یکی از مزایای ورزش این است که احساسات منفی مانند استرس و در نتیجه تغییرات ژنتیکی ناشی از استرس را کاهش می‌دهد.

آیا ژنی مخصوص اعتیاد وجود دارد؟

استعداد ژنتیکی برای ابتلا به اعتیاد در تمامی افراد وجود دارد و مزیتی تکاملی برای اعتیاد است. وقتی انسان یا هر موجود دیگر، غذای خاص مورد علاقه‌اش را می‌خورد، مزیتی در ارتباط با لذت خوردن آن غذا ایجاد می‌شود، در نتیجه انسان مشتاقانه منتظر خوردن آن غذا در آینده می‌ماند. به عبارت دیگر، احتمال ابتلا به اعتیاد وارد سیستم مغز می‌شود. برای همگی ما پیش آمده است که با وجود آگاهی از عواقب پرخوری، در خوردن غذای مورد علاقه خود زیاده‌روی کرده‌ایم.

هر چند همه ممکن است به اعتیاد مبتلا ‌شوند، اما برخی بیشتر مستعد ابتلا به اعتیاد هستند؛ عده‌ای از همان ابتدا مانند دائم‌الخمرها مشروب می‌خورند و عده‌ای در ابتدا مقدار کمی الکل مصرف می‌کنند و پس از مدتی الکلی می‌شوند.

سوءمصرف مکرر مواد مخدر یا الکل، سیستم مغز را برای همیشه تغییر می‌دهد. حتی اگر استعداد ژنتیکی‌ کمی برای معتاد شدن داشته باشید، در نهایت ممکن است معتاد شوید. سوءمصرف مکرر الکل یا مواد مخدر به دلیل ناکارآمد بودن مهارت‌های مقابله‌ای، می‌تواند سیستم عصبی مغز را برای همیشه تغییر دهد. هر بار که الکل مصرف می‌کنید، اعصاب مرتبط با نوشیدن الکل تقویت می‌شود و تمایل بیشتری برای دریافت پاداش حاصل از نوشیدن الکل پیدا می‌کنید. هر چه اثر الکل را بیشتر دنبال کنید، احتمال مبتلا شدن شما به اعتیاد بیشتر می‌شود.

نتیجه گیری

در نتیجه می‌توان گفت اعتیاد تنها نتیجه یک انتخاب فردی یا یک ژن خاص نیست، بلکه حاصل ترکیب پیچیده ژنتیک و محیط است. ژن‌ها می‌توانند زمینه و استعداد ابتلا را فراهم کنند، اما این شرایط محیطی و تجربه‌های زندگی هستند که تعیین می‌کنند آیا این استعداد بالفعل شود یا نه. بنابراین، شناخت نقش ژنتیک در اعتیاد به ما کمک می‌کند نگاه علمی‌تری به این بیماری داشته باشیم، از سرزنش فردی فاصله بگیریم و با تمرکز بر پیشگیری، آموزش و حمایت اجتماعی راهکارهای مؤثرتری برای کاهش اعتیاد در جامعه ارائه دهیم.